Door Bram Spruyt
In zijn recent opiniestuk beschrijft Ive Marx de ontreddering die de verkiezing van Donald Trump bij een deel van ‘de experten’ teweeg bracht. Trump won niet alleen onverwacht maar ook op een manier die ‘redelijke’ mensen maar moeilijk kunnen vatten. De overwinning van Trump en bij uitbreiding de opmars van het populisme wordt zo vereenvoudigd tot een conflict tussen de rede en de emotie. Wat rest is de hoop dat de rede het ooit weer haalt van de emotie. Als dat de enige conclusie is, dan is dat een gemiste kans.
Identiteitspolitiek
Populisme is niet zomaar emotionele politiek. Het is minstens ten dele een identiteitspolitiek, het antwoord van een groeiende groep mensen die in hun samenleving geen verhalen meer vinden waarin zij een positieve rol en sociale identiteit toegedicht krijgen. Zij vinden in populisme een verhaal over een ‘wij’, gewone mensen die met gezond verstand naar de wereld kijken en de hoop koesteren dat als men naar hen luistert alles beter wordt. Wie die ‘gewone mensen’ zijn varieert. In sommige gevallen gaat het over de blanke arbeidersklasse. In onze contreien gaat het vaker over de lager geschoolden in het algemeen. Hun steun voor populisme is minstens ten dele het antwoord op de laagdunkende wijze waarop hun samenleving naar hen kijkt, hen voorstelt, hen beschrijft. Zo bekeken kan het succes van populisme onze aandacht ook richten op de vele, vaak kleine, en subtiele wijzen waarop onze samenleving opleidingsverschillen in de verf zet en laaggeschoolden stigmatiseert.
‘Welk collectief verhaal, welke ‘wij’ reikt onze samenleving kwetsbare mensen nog aan?’
Hoog- versus laagopgeleiden
Het kan ons laten nadenken over hoe het mogelijk is dat bepaalde datingsites zonder gêne zich exclusief richten op hoogopgeleiden. ‘Singles met niveau’, weet u wel. Niemand die protesteert. Over waarom in Nederland bepaalde verzekeringsmaatschappijen zich openlijk en exclusief mogen richten op hoger opgeleiden. Over waarom ongeveer elk maatschappelijk probleem bijna automatisch gereduceerd wordt tot een gebrek aan scholing. Ze weten niet beter, meneer. It’s the education, stupid! De samenleving die allergisch is voor om het even welk onderscheid naar etniciteit, geloof of sekse, blijkt bijzonder tolerant ten aanzien van het onderscheiden van hoog- versus laagopgeleiden. Dat blijft niet zonder gevolgen.
In het Vlaams secundair onderwijs heeft 20% van de leerlingen uit het beroepsonderwijs het gevoel dat er op hen wordt neergekeken omwille van hun studierichting. Van dergelijke gevoelens weten we dat ze samengaan met rebels gedrag, een voorkeur voor extreme opvattingen, enz. In een bevolkingssurvey uit 2010 vroegen we mensen hoeveel conflict zij zagen tussen een achttal koppels van groepen (managers-arbeiders, werkenden-werklozen, mannen vrouwen , enz.). De tegenstelling tussen laag- en hoogopgeleiden werd met 46% – ruim 6 procentpunten meer dan de tweede groep (managers en arbeiders) – als meest conflictueus beschouwd. Als we het rechtstreeks vragen stelt 38% van de Vlamingen dat hooggeschoolden in onze samenleving teveel te zeggen hebben.
Blind voor het stigma van de laaggeschoolde
Wat mij het meest opviel aan het parcours van Trump is dan ook hoe openlijk hij over opleidingsverschillen spreekt. Zo circuleert er een filmpje waarin Trump een enthousiaste menigte toeschreeuwt: ‘We won by poorly educated. I love the poorly educated’. Daar zit iets in. In een recente studie toonde ik samen met collega’s dat laaggeschoolden populisme niet alleen vaker steunen dan hoger geschoolden. We vonden ook dat laaggeschoolden dat nog meer doen indien ze zich verbonden voelen met andere laaggeschoolden. Er leeft in onze samenleving een stigmabewustzijn rond een gebrek aan opleiding en populisme is daar een van de manifestaties van.
We kunnen de steun voor populisme als onredelijk of emotioneel bestempelen en vervolgens onder de perenboom wachten tot de furie bedaart. We zouden echter ook uit onze comfortzone kunnen treden. Door na te denken over de stelligheid waarmee wij, experten, onze kennis poneren. Door ons te bezinnen over de denigrerende wijze waarop problemen van lager geschoolden gemakshalve afgedaan worden als het gevolg van een gebrek aan competenties. Of door ons af te vragen welk collectief verhaal, welke ‘wij’, onze samenleving kwetsbare mensen nog aanreikt. Laat ons die kans niet missen. Intellectuele ontreddering is nergens voor nodig. Laat ons beter kijken naar wat er in onze samenleving echt gebeurt.
Dit stuk verscheen eerder in De Standaard.
De cijfers waarnaar verwezen worden zijn afkomstig uit de publicaties: